«ШЫЙПАГЕРЛІК БАЙАН» КІТЕБІНЕН ҚЫЗЫҚТЫ ДЕРЕКТЕР
ҚАЗАҚТЫҢ ЕСКІШЕ ЖЫЛ АТАУЛАРЫ:
1. Сумақы - тышқан, крыса;
2. Маңғаз - сиыр, корова;
3. Айбар - барыс, барс;
4. Секем - қоян, кролик;
5. Иртек - ұлу, улитка;
6. Сумаң - жылан, змея;
7. Тұлпар - жылқы, лошадь;
8. Шопан - қой, овца;
9. Мешін - мешін, обезьяна;
10. Шақырауық - тауық, петух;
11. Айтақ - ит, собака;
12. Қорысқы - доңыз, кабан.
ҚАЗАҚТЫҢ ЕСКІШЕ АЙ АТТАРЫ:
1. Ергеу - наурыз, март;
2. Көктеу - көкек(сәуір), апрель;
3. Мезгеу - мамыр, май;
4. Көзгеу - маусым, июнь;
5. Шілдеу - шілде, июль;
6. Тамызық - тамыз, август;
7. Дәндеу - мизам(қыркүйек), сентябрь;
8. Соқтау - қазан, октябрь;
9. Күйек - қараша, ноябрь;
10. Қауыс - ықтырғы(желтоқсан), декабрь;
11. Ығыс - желтоқсан(қаңтар), январь;
12. Қаңтар - қаңтар(ақпан), февраль.
ҚАЗАҚТЫҢ ЕСКІШЕ АПТА КҮНДЕРІ:
1. Бақтал - сенбі, суббота;
2. Баттал - жексенбі, воскресенье;
3. Сақтал - дүйсенбі, понедельник;
4. Жақтал - сейсенбі, вторник;
5. Аттал - сәрсенбі, среде;
6. Ғаттал - бейсенбі, четверг;
7. Мереке - жұма, пятница.
ҚАЗАҚТЫҢ ЕСКІШЕ МЕЗГІЛ АТАУЛАРЫ:
1. Қорықтау - түн, ночь;
2. Жарықтау - күндіз, день;
3. Ұйқаш - тәулік, сутка;
4. Мереке - апта, неделя;
5. Айғақ - ай, месяц;
6. Толығым - айдын алдыңғы 10 күні, первые 10 дней месяца;
7. Толықсым - айдың ортасы, середина месяца;
8. Торығым - айдың соңғы 10 күні, последние 10 дней месяца.
ТӘУЛІКТІҢ 12 БӨЛІГІ (ҚОС САҒАТЫ, ӨТІ):
1. Есекқырған - әсіре шалдама, алдамшы уақыт;
2. Таңертең - шытқыл;
3. Сәске - құрғауыл;
4. Түс - әсіре құзыма, алдамшы уақыт;
5. Қиым(қыйым) - кепкін;
6. Бешін - кепкеуіл;
7. Бейуак - өткін сызыма, алдамшы уақыт;
8. Кеш - суытпа;
9. Іңірт - шықтама;
10. Қатаң - өткін ызғыма, алдамшы уақыт;
11. Ауым - дымдауыл;
12. Таң жақ - қармауыл.
ҚАЗАҚИ ЕСКІШЕ САНАУ:
1- Ауыз, рот;
2- Көз, глаза;
3- көз-мурын, глаза-нос;
4- Көз-құлақ, глаза-уши;
5- оң қол, правая рука;
6- Қол-ауыз, рука-рот;
7- Қол-көз, рука-глаза;
10- оң-сол қол, правая и левая рука.
ҚАЗАҚИ ЕСКІШЕ САНАҒЫШ:
Бір деулігім - білек,
Екі деулігім - енші,
Үш деулігім - үшке,
Төрт деулігім - төселгі,
Бес деулігім - бесілгі,
Алты деулігім - алқа,
Жеті деулігім - желке,
Сегіз деулігім - саста,
Тоғыз деулігім - торқа,
Он деулігім - ойғақ,
Он бір түбі - жұмдама,
Он екі томпақ құндама.
7 ӘУЛИЕ (7 ҚАЗЫНА):
Ауыз әулие - татым (қазан),
Көз әулие - атым (мылтық),
Көз-мұрын әулие - тұз (бүркіт)
Көз-құлақ әулие - қыз (айел),
Оң-қол әулие - күн (ер жігіт)
Қол-ауыз әулие - байтақ (ат, жылқы),
Қол-көз әулие - айтақ (ит,тазы).
ҚАЗАҚТЫҢ 41 ЫРЫСЫ БАР:
1. Жаратылым - жан ырысы,
2. Тіршілік - хан ырысы,
3. Хан - тақ ырысы,
4. Тақ - бақ ырысы,
5. Әділдік - нақ ырысы,
6. Байлық -сән ырысы,
7. Сән - сәулет ырысы,
8. Сәулет - дәулет ырысы,
9. Сыйласым - санат ырысы,
10. Алмауыт - албауыр ырысы,
11. Ынтымақ -бірлік ырысы,
12. Ермауыт - найза ырысы,
13. Ерлік білгі - елдің ырысы,
14. Көптігі -көлдің ырысы,
15. Әрекет - дән ырысы,
16. Жарасым - мән ырысы,
17. Өнер - білім ырысы,
18. Білім -өмір ырысы,
19. Қос босаға -түтін ырысы,
20. Дауасыз би - бүтін ырысы,
21. Шілдехана - төр ырысы,
22. Кебін - көр ырысы,
23. Жаңбыр - байтақ ырысы,
24. Ірге - айтақ ырысы,
25. Жақсы сөз - жан ырысы,
26. Ғақыл бәйт - сөз ырысы,
27. Ақыл - көздің ырысы,
28. Көзкөрім - ездің ырысы,
29. Мир - жасақ ырысы,
30. Қалқан - адақ ырысы,
31. От - мал ырысы,
32. Жағым - ел ырысы,
33. Ағым - мал-жан ырысы,
34. Сағым - алжан ырысы,
35. Жас - бақыт ырысы,
36. Қан -ақыт ырысы,
37. Сыйлылық - сенімнің ырысы,
38. Шыдамдылық - көнімнің ырысы,
39. Тайсалмау - талаптың ырысы,
40. Науқас - сырқаттың ырысы,
41. Шипагерлік дарым - айығым ырысы.
ДЕРЕК КӨЗІ: «ШИПАГЕРЛІК БАЯН» кітабы, 1470-1472 ж.